BUDOWA:
Cia??a naczelnych sĂ? mniej wyspecjalizowane ni?? cia??a innych ssak??w, brak im szczeg????owego inwentarza niepowtarzalnych cech, dziĂ?ki kt??rym mo??na by je ??atwiej i bardziej szczeg????owo opisaĂ?. Aby poznaĂ? gatunki, kt??rych skamienia??o??ci sĂ? fragmentaryczne mo??na przeprowadzaĂ? bezpo??rednie por??wnania miĂ?dzy ko??Ă?mi kopalnych, jak i wsp????czesnych naczelnych. Pierwsze naczelne rozwija??y siĂ? w strefach klimatu tropikalnego, gdzie wiĂ?kszo??Ă? naczelnych funkcjonuje do dzi??. Na og???? sĂ? mieszka??cami drzew, wyposa??onymi we wszystkie cechy, jakich wymaga ??rodowisko. Ko??czyny sĂ? przystosowane do chwytania i manipulowania; majĂ? wra??liwe poduszki zako??czone paznokciami, a nie pazurami oraz przeciwstawne kciuki u d??oni i st??p u??atwiajĂ?ce chwytanie ga??Ă?zi. U Primates cechami prymitywnymi sĂ? np. piĂ?ciopalczaste ko??czyny, czy wystĂ?powanie obojczyka. W celu lokalizowania pokarmu i potencjalnych drapie??nik??w u naczelnych bardziej rozwinĂ??? siĂ? wzrok, a nie wĂ?ch. Oczy nie sĂ? umieszczone po bokach g??owy, lecz stereoskopowo, a ich pola widzenia na siebie zachodzĂ?. Osadzone sĂ? one wewnĂ?trz kostnych przegr??d lub pier??cieni, kt??re oddzielajĂ? je od m??zgu. M??zg naczelnych jest wiĂ?kszy ni?? u innych ssak??w w stosunku do rozmiar??w cia??a. Ma tak??e o wiele bardziej z??o??onĂ? budowĂ?. Naczelne na og???? rodzĂ? jedno m??ode w miocie, a ich ciĂ???a trwa kilka miesiĂ?cy. Potomstwo rozwija siĂ? powoli i jest niezwykle zale??ne od opieki rodzic??w; te cechy sĂ? zapewne ??ci??le zwiĂ?zane z powstaniem u wielu gatunk??w mniej lub bardziej z??o??onej organizacji spo??ecznej.
KLASYFIKACJA:
Paleontologowie opisali ponad dwie??cie rodzaj??w naczelnych. Obecnie ??yje jednak zaledwie dwie??cie gatunk??w tych ssak??w. W historii naszej planety ich obecno??Ă? jest do??Ă? kr??tka, choĂ? bogata w wydarzenia. Lineneusz zaklasyfikowa?? nietoperze (Chiroptera) do naczelnych. Obecnie nietoperze tworzĂ? w??asny rzĂ?d, kt??ry do niedawna rzeczywi??cie uwa??ano za pokrewny naczelnym. Ostatnie badania molekularne ??wiadczĂ? jednak o bli??szym pokrewie??stwie z kopytnymi. RzĂ?d Primates jest do??Ă? trudny do zdefiniowania, poniewa?? jego poczĂ?tki sĂ? okryte tajemnicĂ?. Naczelne wydajĂ? siĂ? byĂ? spokrewnione z owado??ernymi (Insectivora) i wiewi??recznikami (tupajowate; Scandentia). Po przeprowadzeniu bada?? molekularnych okaza??o siĂ?, ??e do ich krewnych mo??na zaliczyĂ? tak??e zajĂ?czaki (Lagomorpha), kt??re uwa??ane by??y dotĂ?d za kuzyn??w gryzoni (Rodentia).
PRZODKOWIE NASZYCH WSP???ÂCZESNYCH KREWNYCH:
Kopalne pongidy (stanowiĂ?ce w p????niejszym miocenie a?? ok. 1/3 wszystkich gatunk??w ma??p Starego ?ĹĄwiata) to m.in.: europejskie driopiteki (kt??rych powiĂ?zania ewolucyjne nie sĂ? jasne) i azjatyckie siwapiteki i gigantopiteki. Siwapiteka uwa??a siĂ? za przodka wsp????czesnego orangutana oraz najwiĂ?kszego z kiedykolwiek ??yjĂ?cych naczelnych - gigantopiteka (naziemnego, czworono??nego ro??lino??ercĂ?), kt??ry wymar?? dopiero ok. 1 mln lat temu. Historia ewolucyjna szympans??w i goryli tworzy jednĂ? z najwiĂ?kszych luk. Wszystkie znane kopalne formy mioce??skich afryka??skich ma??p sĂ? zbyt prymitywne, aby byĂ? prawdopodobnym ostatnim przodkiem ??yjĂ?cych afryka??skich wielkich ma??p cz??ekokszta??tnych, z wyjĂ?tkiem odkrytego w ostatnich latach samburupiteka z Kenii (datowanego na 9,5 mln lat). W nim w??a??nie w tej chwili upatruje siĂ? wsp??lnego przodka afryka??skich wielkich ma??p cz??ekokszta??tnych i hominid??w. Dawniej za przodka hominid??w uwa??ano mioce??skiego ramapiteka sprzed 14 mln lat. Obecnie poglĂ?d ten nie tylko zosta?? odrzucony, ale tak??e ramapiteka nie wyr????nia siĂ? ju?? w systematyce jako odrĂ?bnego rodzaju (wiĂ?kszo??Ă? znalezisk ramapiteka zaliczono do siwapitek??w).
PREHISTORYCZNE SZYMPANSY TW??RCAMI NARZĂ?DZI?:
Kamienie, kt??rymi szympansy 4300 lat temu rozbija??y skorupy orzech??w, znalaz?? w lasach Wybrze??a Ko??ci S??oniowej dr Julio Mercader z uniwersytetu w Calgary. To pierwszy dow??d, ??e nasi najbli??si ??yjĂ?cy krewniacy u??ywali przedmiot??w w tak zamierzch??ych czasach. - Przywykli??my my??leĂ?, ??e kultura i przede wszystkim technologia sĂ? wy??Ă?cznĂ? domenĂ? ludzi, ale to nie jest prawda - m??wi kanadyjski naukowiec. Zdaniem Mercadera i jego wsp????pracownik??w nie ma wĂ?tpliwo??ci, ??e kamieni u??ywa??y szympansy i ??e s??u??y??y one do rozbijania orzech??w. ?ĹĄwiadczĂ? o tym g????wnie znalezione na nich resztki skrobi z kilku rodzaj??w orzech??w, kt??rych ludzie nie jedzĂ?, a kt??re zajmujĂ? wa??ne miejsce w szympansiej diecie. Znalezisko zwiĂ?ksza prawdopodobie??stwo, ??e u??ywanie przedmiot??w odziedziczyli??my razem z szympansami po wsp??lnym przodku, albo ??e szympansy samodzielnie opracowa??y technikĂ? roz??upywania orzech??w. Naukowcy twierdzĂ? bowiem, ??e ma??py sprzed 4300 lat raczej nie mog??y nauczyĂ? siĂ? tego od ludzi, gdy?? w tym czasie nie ??yli oni w rejonie, w kt??rym znaleziono kamienie. - Kultura materialna szympans??w ma d??ugĂ? prehistoriĂ?, kt??rej korzenie zaczynamy dopiero odkrywaĂ? - piszĂ? naukowcy w artykule opublikowanym w PNAS.
PRANACZELNE:
Do niedawna naukowcy mieli wiele wĂ?tpliwo??ci, co do ssak??w z grupy Plesiadapiforma (nazwa oznacza „przypominajĂ?ce kszta??tem Adapida”-Adapida to p????niejsi przedstawiciele naczelnych, kt??rych poczĂ?tkowo uznano za krewnych ssak??w parzystokopytnych). Plezjadapidy to ma??e, podobne do wiewi??rek ssaki, kt??re ??y??y 60-40 mln lat temu. Naukowcy nie za bardzo wiedzieli, czy uznaĂ? je za samodzielny rzĂ?d ssak??w, czy te?? za pierwszych przedstawicieli rzĂ?du naczelnych, do kt??rego nale??Ă? ma??py i ludzie. Ameryka??scy badacze z kilku uczelni pod wodzĂ? Jonathana Blocha, paleontologa z University of Florida, przeprowadzili szeroko zakrojone badania por??wnawcze ponad 85 wsp????czesnych i wymar??ych gatunk??w naczelnych, plezjadapid??w, latawc??w i wiewi??recznik??w. ??mudna analiza szkielet??w i skamienia??o??ci dostarczy??a dowod??w, ??e plezjadapidy nale??Ă? jednak do rzĂ?du naczelnych. Tym samym Amerykanie przesunĂ?li poczĂ?tki naczelnych o jakie?? 10 milion??w lat wstecz. Bardzo pomocne dla badaczy by??o odkrycie w pobli??u Parku Narodowego Yellowstone w Wyoming dw??ch nie??le zachowanych szkielet??w plezjadapid??w. MajĂ?ce 56 milion??w lat szczĂ?tki Ignacius clarkforkensis i Dryomomys szalayi, to najstarsze i najbardziej prymitywne szkielety naczelnych, jakie dotĂ?d odkryto. - PokazujĂ? one, ??e nasi najwcze??niejsi przodkowie z rzĂ?du naczelnych byli wielko??ci myszy, jedli owoce i ??yli na drzewach. Bezsprzeczna jest natomiast przynale??no??Ă? do rzĂ?du Primates fali Adapiforma z grupy omomyid??w (Omomyida), kt??ra przetoczy??a siĂ? przez EuropĂ? i AmerykĂ? P????nocnĂ? w eocenie, kiedy owe regiony mia??y jeszcze po??Ă?czenie lĂ?dowe poprzez Islandie i GrenlandiĂ?. Omomyida by??y mniejsze od Adapida. Obie rodziny mia??y paznokcie, zredukowane ryjki, oczy skierowane do przodu i stosunkowo du??e m??zgi w por??wnaniu z innymi ssakami w tamtym okresie. Omomyida by??y podobne do dzisiejszych wyrak??w. W czĂ???ci twarzowej dominowa??y ogromne oczy bĂ?dĂ?ce przystosowaniem do nocnego trybu ??ycia. Adapiforma sĂ? uwa??ane za przodk??w dzisiejszych lorisowatych i galago z Azji i Afryki oraz lemur??w z Madagaskaru.
MA?ÂPY SZEROKONOSE:
KolejnĂ? zagadkĂ? jest pochodzenie zamieszkujĂ?cych obecnie AmerykĂ? Po??udniowĂ? i ?ĹĄrodkowĂ? ma??p szerokonosych: p??aksowatych i pazurkowc??w. R????niĂ? siĂ? one od ma??p wĂ?skonosych m.in. szerokimi, skierowanymi na zewnĂ?trz nozdrzami. WiĂ?kszo??Ă? ma d??ugie ogony u??ywane jako „piĂ?ta ko??czyna”; ??adne z nich nie przesz??o nigdy na naziemny tryb ??ycia. IstniejĂ? dwie koncepcje na temat ich przybycia, kt??re mia??o nastĂ?piĂ? w p????nym eocenie, albo w oligocenie. Pierwsza m??wi, i?? przyp??ynĂ???y one na pniach drzew z wysp Ameryki P????nocnej (dokĂ?d przywĂ?drowa??y z Azji). Druga, o wiele bardziej prawdopodobna, i?? migrowa??y z Afryki w czasach, gdy poziom w??d ocean??w by?? na tyle niski, i?? wy??oni?? siĂ? Grzbiet ?ĹĄrodkowoatlantycki.
MA?ÂPY WĂ?SKONOSE:
Do??Ă? dobrze jest natomiast poznana historia ma??p wĂ?skonosych, kt??ra sk??ada siĂ? z dw??ch nadrodzin: cz??ekokszta??tnych (Hominoidea) i „ma??p ogoniastych” (Cercopithecoidea). Aby ustaliĂ? punkt, w kt??rym te dwie grupy siĂ? rozdzieli??y, musieliby??my zidentyfikowaĂ? ewidentne okazy kt??rej?? z nich po??r??d danych kopalnych. Niedaleko Kairu, w Fajum, Elwin Simons odnalaz??a dziesiĂ?Ă? gatunk??w naczelnych, w tym cztery nale??Ă?ce do ma??p wĂ?skonosych. Pozosta??e to prymitywne naczelne. Propliopithecus mia?? zĂ?by i szczĂ?ki o wyglĂ?dzie zdecydowanie hominoidalnym, przystosowane do jedzenia owoc??w. ZĂ?by Parapithecus wyposa??one by??y w specjalne fa??dy tnĂ?ce przystosowane do spo??ywania li??ci. NajwiĂ?kszy nieopisanym jeszcze przedstawiciel Catrrhini osiĂ?ga?? oko??o 10 kg wagi. Naczelne z Fajum nie sĂ? blisko zwiĂ?zane z wcze??niejszymi eoce??skimi naczelnymi z p????nocnych kontynent??w. Nie dostarczajĂ? te?? informacji na temat rozdzielenia siĂ? cz??ekokszta??tnych od ma??p ogoniastych, kt??re musia??o mieĂ? miejsce nieco p????niej, w czasie owej luki 9 mln lat, z kt??rej nie ma praktycznie ??adnych danych.
PROKONSULIDY:
W 1948 roku ekspedycja z Uniwersytetu Kalifornijskiego odnalaz??a w Lothidok w p????nocnej Kenii czĂ???Ă? skamienia??ej ma??piej szczĂ?ki. Le??a??a w??r??d innych obiekt??w w pok??adach wulkanicznego py??u, kt??rych wiek okre??lono na 27,5-28,4 mln lat. SamĂ? szczĂ?kĂ? trudno by??o zidentyfikowaĂ?, ale istniejĂ? dane ??Ă?czĂ?ce jĂ? z wcze??niejszym odkryciem ze stanowiska Koru w Kenii, opisanym przez paleontologa z British Museum A.T. Hopwooda w 1933 roku. Sklasyfikowa?? on owe szczĂ?tki jako nowy rodzaj Proconsul (nazwa oznacza „przed Consul” i nawiĂ?zuje ??artobliwie do szympansa z zoo w Birmingham o imieniu Consul). Wiek stanowiska Koru okre??lono metodĂ? K-Ar na wczesny miocen 20-19 mln lat temu, a zatem gatunek z Lothidok, starszy o ok. 7 mln lat (od Proconsul hamiltoni), jest najstarszym znanym hominoidem. Na okaz opisany przez Hopwooda zwr??ci?? uwagĂ? paleontolog Louis Leakey, kt??ry p????niej na wyspie Rusinga w latach 1930-1960 odkry?? szczĂ?tki prokonsula. Na tym samym stanowisku w 1959 roku John Napier odnalaz?? najbardziej kompletny szkielet zwierzĂ?cia. Prace wykopaliskowe w Rusindze prowadzi?? jeszcze w latach 1970-78 Peter Andrews. Ca??y ten materia?? pozwala nam zrekonstruowaĂ? anatomiĂ? hominoida bardziej szczeg????owo ni?? w przypadku jakichkolwiek innych kopalnych ma??p. Proconsul mia?? wiele cech prymitywnych, np. brak ??uk??w brwiowych i cienkie szkliwo. Pozosta??a czĂ???Ă? szkieletu stanowi takĂ? samĂ? mieszankĂ? cech zaawansowanych jak i prymitywnych. Staw barkowy zapewnia?? ramieniu takĂ? samĂ? mobilno??Ă? jak u dzisiejszych ma??p, ale ramie nie mog??o ca??kiem wyprostowaĂ? siĂ? w ??okciu. D??o?? mia??a w pe??ni przeciwstawny kciuk, a jej proporcje przypomina??y proporcje ludzkiej d??oni. Tylnie ko??czyny zachowa??y prymitywniejszĂ? budowĂ? stawu biodrowego i kolanowego, typowĂ? dla wczesnych ma??p wĂ?skonosych, natomiast kostki i stopy sĂ? bardziej cz??ekokszta??tne.
AFROPITEKI:
W ??rodkowym miocenie pojawi??a siĂ? nowa grupa hominid??w, kt??rĂ? Peter Andrews proponuje uznaĂ? za nowĂ? podrodzinĂ? – Afropithecinae. Obejmuje ona kilka rodzaj??w: Afropithecus z p????nocnej Kenii, podobnego, lecz mniejszego Heliopithecus z Arabii Saudyjskiej i Kenyapithecus z Kenii oraz niedawno zaklasyfikowany rodzaj Otavipithecus. Jak inne wczesne hominoidy sĂ? grupĂ? afryka??skĂ?. ??y??y na p??ycie kontynentalnej oddzielonej od Eurazji przez ca??y paleocen, eocen i oligocen., a?? do miocenu, kiedy to Afryka zetknĂ???a siĂ? ponownie z Eurazja oko??o 18-15 mln lat temu. Wszystkie te dane wskazujĂ? wyra??nie na afryka??skie pochodzenie euroazjatyckich naczelnych, np. driopitek??w. Zar??wno Afropithecus, jak i blisko z nim spokrewniony Heliopithecus pochodzĂ? z pok??ad??w sprzed 17-18 mln lat. Ich cechy wsp??lne obejmujĂ? powiĂ?kszone zĂ?by przedtrzonowe i bardzo mocne k??y oraz masywnĂ? czaszkĂ? o wyd??u??onej czĂ???ci twarzowej. Ta grupa ma??p jest z pewno??ciĂ? bli??ej spokrewniona z cz??owiekiem ni?? wcze??niejszy Proconsul, czy p????niejsze gibbony. ZĂ?by trzonowe u wczesnych afropitek??w wykazujĂ? poczĂ?tki jednego z najwa??niejszych przystosowa??, kt??re widzimy u p????niejszych form kopalnianych i dzisiejszych cz??ekokszta??tnych, a mianowicie zgrubienie szkliwa na zĂ?bach trzonowych. Mo??e siĂ? to wydawaĂ? przystosowaniem do??Ă? prostym, ale wiĂ???e siĂ? ono z radykalnym usprawnieniem proces??w fizjologicznych. WiĂ?kszo??Ă? ssak??w ma cienkie szkliwo. Te zmiany w uzĂ?bieniu afropitek??w, jak r??wnie?? ich mocniejsze czaszki (wzmocnione ze wzglĂ?du na wiĂ?kszy nacisk miĂ???ni szczĂ?k) wskazujĂ? na zmianĂ? diety- zrezygnowanie z owoc??w na rzecz twardszej ro??linno??ci: bulw i orzech??w. SĂ? one o nie tylko o wiele bardziej po??ywne, ale tak??e o wiele trwalsze. Mog??yby, wiĂ?c byĂ? gromadzone na zapas przez gatunek obdarzony dobrĂ? pamiĂ?ciĂ?.
DRIOPITEKI:
Driopiteki sĂ? g????wnie grupĂ? europejska, choĂ? jeden gatunek zosta?? odnaleziony w Chinach. ??y??y one pod koniec miocenu. Pierwszym opisanym driopitekiem by?? gatunek Dryopithecus fontani, kt??rego szkielet odnaleziono w Saint Gaudens we Francji. Wed??ug niekt??rych uczonych rodzaj Dryopithecus obejmuje tak??e podrodzaje Proconsul i Sivapithecus. W artykule tym potraktujemy jednak je jako odrĂ?bne rodzaje. Wiele przeciwstawnych cech sprawia, ??e trudne jest okre??lenie roli driopitek??w w rozwoju cz??ekokszta??tnych. Ze wzglĂ?du na delikatne szczĂ?ki i cienkie szkliwo uznaĂ? by mo??na go za formĂ? bardziej prymitywnĂ? od afropitek??w, gdy?? grubsze szkliwo jest cecha bardziej zaawansowanych hominoid??w. Z drugiej strony ko??ci driopitek??w posiadajĂ? o wiele wiĂ?cej zaawansowanych cech ni?? ko??ci afropitek??w i prokonsulid??w, wystĂ?pujĂ?cych natomiast u dzisiejszych cz??ekokszta??tnych. Nie da siĂ?, wiĂ?c na stan dzisiejszy precyzyjnie oceniĂ?, kt??ra z tych kopalnych grup by??a bardziej zaawansowana.
WIELKI KRYZYS:
Wszystkie naczelne Nowego ?ĹĄwiata to zwierzĂ?ta nadrzewne, kt??re nigdy nie pr??bowa??y przej??Ă? na naziemny tryb ??ycia. Ma??py Starego ?ĹĄwiata podjĂ???y siĂ? jednak tego. G????wnym czynnikiem, kt??ry do tego doprowadzi?? by??a na pewno zmiana klimatu. G????wnym o??rodkiem rozwoju i innowacji naczelnych na czarnym kontynencie by??by Wschodnioafryka??ski R??w Tektoniczny ciĂ?gnĂ?cy siĂ? 3200 km od Morza Czerwonego i Etiopii na p????nocy przez KeniĂ?, Ugane, Tanzanie i Malawi, a?? do Mozambiku na po??udniu. Przez 20 mln lat aktywno??Ă? tektoniczna wzd??u?? tego pĂ?kniĂ?cia wypiĂ?trzy??a wiele wulkan??w i wy??yn. Obni??a??y siĂ? miĂ?dzy nimi niziny, w efekcie czego powstawa??y g??Ă?bokie doliny. Po zalaniu przez wodĂ? utworzy??y siĂ? najwiĂ?ksze jeziora kontynentu. Pierwotna d??ungla tropikalna ustĂ?pi??a miejsca mozaice r????nych siedlisk- od rzadszych las??w do sawanny, za?? g??ry zmieni??y rozk??ad opad??w i utworzy??y bariery geograficzne. Na ewolucjĂ? afryka??skiej fauny szczeg??lne znaczenie mia??y tak??e liczne imigracje euroazjatyckich gatunk??w. Coraz suchsze i ch??odniejsze warunki klimatyczne postawi??y afryka??skie zwierzĂ?ta przed wyborem: migruj, przetrwaj lub gi??. ZĂ?by cz??ekokszta??tnych przystosowa??y siĂ? twardszego, coraz trudniejszego do zdobycia pokarmu. Niekt??re ma??py wykszta??ci??y umiejĂ?tno??Ă? trawienia celulozy, wiĂ?c li??cie sta??y siĂ? ich typowĂ? dietĂ?. W trakcie tego owego kryzysu w rozwoju afryka??skich hominid??w zapis kopalny siĂ? urywa, a gdy pojawia siĂ? znowu, nie istnieje ju?? ogromne zr????nicowanie ma??p mioce??skich, a w??r??d nowych form znajdujĂ? siĂ? przodkowie wsp????czesnych ludzi.
Goryle i szympansy nie majĂ? niemal historii kopalnej. Ich obecne rozmieszczenie w r??wnikowych lasach zachodniej i ??rodkowej Afryki wskazywa??oby na to, ??e ich przodkowie nie rozwijali siĂ? w om??wionym ju?? rowie tektonicznym. Zapis kopalny jest jednak tak skĂ?py, ??e nie jeste??my w stanie okre??liĂ? bli??szego lub dalszego pokrewie??stwa miĂ?dzy poszczeg??lnymi cz??ekokszta??tnymi. Mo??na to jednak okre??liĂ? dziĂ?ki badaniom molekularnym. Wed??ug jednego z szacunk??w r????nica miĂ?dzy DNA ludzi i szympans??w wynosi zaledwie 1,2%, natomiast miĂ?dzy DNA ludzi i goryli 1,4%. Oznacza??oby to, ??e materia?? genetyczny ludzi i szympans??w jest identyczny w 98,8%.
AUSTRALOPITEKI:
Otrzymujemy coraz wiĂ?cej danych paleontologicznych dotyczĂ?cych pierwszych faz ewolucji bezpo??rednio po ich oddzieleniu siĂ? od afryka??skich ma??p cz??ekokszta??tnych. W 2001 roku Michel Brunet natknĂ??? siĂ? w Czadzie na ca??kowicie zachowana czaszkĂ?, kt??rej m??zgoczaszka by??a zdecydowanie podobna do ma??piej, trzewioczaszka za?? bardziej zbli??ona do niekt??rych p????niejszych hominid??w. Forma ta, nazwana Sahelanthropus thadensis, zosta??a datowana na 7 mln lat. JesieniĂ? 2002 roku Brigitte Senut i Martin Piskford odkryli na kenijskich wzg??rzach Tugen kilka szczĂ?tk??w kostnych, znajdujĂ?cych siĂ? w tej samej formacji geologicznej (Lukeino), w kt??rej w 1974 roku znaleziono zĂ?b trzonowy. SzczĂ?tki te: ??uchwy, zĂ?by, kawa??ki ko??ci ramieniowej i paliczek. Ten pierwszy plioce??ski hominidy zosta?? sklasyfikowany jako Orrorin tugenensis („dawny cz??owiek znad Tugen). SzczĂ?tki kostne nieco p????niejszego gatunku Ardipithecus ramidus sĂ? datowane na 5,8-4,4 mln lat. Reprezentowane sĂ? one przez zĂ?by, ??uchwy, podstawĂ? czaszki oraz ko??ci ko??czyn. Odnaleziono je w Aramis w Etiopii. Nale??y podkre??liĂ?, ??e fragment magnum u ardipiteka znajduje siĂ? bardziej z przodu ni?? u ma??p cz??ekokszta??tnych, np. szympans??w. Przypisywane liniom hominoid??w kopalne szczĂ?tki kostne sprzed oko??o 4 mln lat temu sĂ? coraz liczniejsze. Datowany pomiĂ?dzy 4,2-3,8 mln lat temu gatunek Australopithecus anamensis reprezentowany jest przez du??Ă? ilo??Ă? zĂ?b??w, czĂ???ci szczĂ?ki g??rnej i ??uchwy, a tak??e ko??ci ko??czyn (Louis Leakey 1995, 1998). Struktura anatomiczna Australopithecus anamensis ma wiĂ?cej cech ludzkich ni?? jest to w przypadku rodzaju Ardipithecus: uzĂ?bienie jest mniej prymitywne, a ko??Ă? ramienia bardzo podobna do ko??ci przedstawicieli Homo. Cechy piszczeli sugerujĂ? pe??nĂ? dwuno??no??Ă? (Leakey i Walker, 2000). Najlepiej poznanym i bogato reprezentowanym przez szczĂ?tki kostne gatunkiem hominid??w jest Australopithecus afarensis. SzczĂ?tki tego gatunku pochodzĂ?ce z Etiopii, Kenii i Tanzanii datowane sĂ? pomiĂ?dzy 4 a 3 mln lat temu. S??ynny niekompletny szkielet AL 288-1 zwany powszechnie Lucy, i inne szczĂ?tki kostne odkryte w latach 70 w Hadar (Etiopia) i Laetoli (Tanzania) pokaza??y, ??e ewolucje czaszki i zĂ?b??w mog??y mieĂ? miejsce w r????nych okresach. Rzeczywi??cie, Australopithecus afarensis zachowa?? niekt??re charakterystyczne cechy uzĂ?bienia i budowy czaszki typowe dla ma??p cz??ekokszta??tnych: du??e i bardzo wyra??nie zr????nicowane k??y, prognatyzm twarzy, kr??tsza encefaliczna czaszka o niewielkiej pojemno??ci m??zgoczaszki (400-450 ml). Nawet ko??czyny g??rne Australopithecus afarensis mia??y niekt??re ma??pie cechy, np. sporĂ? d??ugo??Ă? w por??wnaniu z ko??czynami dolnymi, a tak??e specyficznĂ? anatomiĂ? d??oni, kt??ra by??a dawnym ??ladem zdolno??ci wspinania siĂ? na drzewa. Ko??czyny dolne by??y bez wĂ?tpienia zwiĂ?zane z dwuno??nym chodem pomimo obecno??ci pewnych cech archaicznych (przeciwstawnego palucha i bardzo d??ugich palc??w). Nie mo??na wykluczyĂ?, ??e gatunek Australopithecus afarensis by?? podzielony jeszcze na dwa lub trzy podgatunki. WiĂ?kszo??Ă? badaczy uwa??a jednak, ??e szczĂ?tki r????niĂ?cych siĂ? nieco osobnik??w nale??Ă? do jednego gatunku charakteryzujĂ?cego siĂ? silnym dymorfizmem p??ciowym. Gdyby tak by??o, to gatunek ten jest bezpo??rednim przodkiem p????niejszych hominid??w, a wiĂ?c zgodnie z regu??ami systematyki filogenetycznej nosiĂ? powinien nazwĂ? Preanthropus africanus (Strait 1997). Australopithecus bahrelhgazali zosta?? opisany na podstawie ??uchwy znalezionej w Bahr el-Ghazali ko??o Toro Koro w Czadzie (Brunet 1995). Stanowisko to, datowane na 3,5-3 mln lat, w jednoznaczny spos??b udowadnia obecno??Ă? plioce??skich hominid??w w zachodniej czĂ???ci Afryki. W 2001 roku Louis Leakey odnalaz?? dobrze zachowanĂ? czaszkĂ? australopiteka nale??Ă?cego do nowego rodzaju. Nazwano go Kenyanthropus polatyops. Nazwa ta, oznaczajĂ?ca „cz??owiek z Kenii o p??askiej twarzy”, u??yta zosta??a, by zwr??ciĂ? uwagĂ? na najbardziej wyra??nĂ? cechĂ? morfologicznĂ? widocznĂ? w jego holotypie- p??askĂ? twarz. Ponadto Kenyanthropus mia?? mniejszĂ? pojemno??Ă? m??zgoczaszki. Od oko??o 3 mln lat istnia??y przynajmniej dwie linie ewolucyjne australopitek??w. W obu mo??na zauwa??yĂ? rozw??j morfologii czaszki i jej czĂ???ci twarzowej, coraz bardziej r????niĂ?cy je od ma??p cz??ekokszta??tnych (sĂ? to twarze o mniejszym progmatyzmie i silnie zredukowanych zĂ?bach przednich). PierwszĂ? liniĂ? ewolucyjnĂ? wyznacza rozwiniĂ?cie potĂ???nego aparatu ??ujĂ?cego, a szczeg??lnie zĂ?b??w trzonowych, na co wskazujĂ? du??e rozmiary struktur kostnych, do kt??rych przyczepione by??y miĂ???nie umo??liwiajĂ?ce gryzienie. DrugĂ? za??, determinowa??o zmniejszenie uzĂ?bienia bocznego i zwiĂ?zanych z nim struktur kostnych, a nastĂ?pnie rozw??j czaszki (encefalizacja), przy czym dieta wzbogacona zosta??a w proteiny pochodzenia zwierzĂ?cego. Najstarsza znana nam forma, kt??ra rozwinĂ???a umiejĂ?tno??Ă? niezwykle silnego gryzienia za pomocĂ? zĂ?b??w trzonowych pojawia siĂ? w ??r??d??ach kopalnych oko??o 2,7-2,5 mln lat temu. Jej szczĂ?tki znaleziono we wschodniej czĂ???ci Afryki, w Etiopii i Kenii, a byĂ? mo??e tak??e w Malawi. Ca??kowicie zachowanĂ? czaszkĂ?, zaliczonĂ? do gatunku Parathropus aethiopicus, odkryto w Kenii; jest ona znana pod nazwĂ? „Czarna czaszka” z powodu koloru, jakiego nabra??a w procesie fosylizacji. Na podstawie morfologii czaszki Paranthropus aethiopicus mo??e byĂ? uwa??any za formĂ? po??rednia miĂ?dzy Australopithecus afarensis (od kt??rego byĂ? mo??e pochodzi) a formami p????niejszymi, u kt??rych nadal rozwija?? siĂ? aparat ??ujĂ?cy. „Czarna czaszka” (KNM-WT 17 000) cechuje siĂ? zmniejszonĂ? pojemno??ciĂ? m??zgoczaszki (410 ml), strza??kowym wyrostkiem grzebieniastym- typowym dla tej grupy- i masywna morfologiĂ? czĂ???ci twarzowej. Gatunek ten ma wiĂ?c wiele cech archaicznych, jak i zaawansowanych. W 1938 roku w Kromdraai zosta?? odnaleziony inny gatunek Paranthropus, kt??rego odnaleziono w RPA. Odkry?? go Robert Broom i nazwa Paranthropus robustus. Jego skamienia??o??ci liczĂ? oko??o 1,8 mln lat. Paleontolog by?? ??wiadom ludzkiej natury stworzenia. Kolejne szczĂ?tki tego gatunku by??y odnajdywane w Prowincji P????nocno-Zachodniej w RPA, a szczeg??lnie wa??nym by??o znalezisko z Swartkrans. Osobniki mĂ?skie Paranthropus robustus mia??y ??redniĂ? wagĂ? 40 kg, a wzrost do 132 cm, natomiast osobniki ??e??skie wa??y??y oko??o 32 kg, a mierzy??y do 122 cm. Pojemno??Ă? m??zgoczaszki, kt??ra da??a siĂ? zmierzyĂ? jedynie u jednego osobnika, wynosi??a 550 ml. Paranthropus boisei zosta?? znaleziony w Tanzanii, gdzie w wĂ?wozie Olduvai ma????e??stwo Leakey??w (Mary i Louis) w 1959 roku poszukiwali szczĂ?tk??w rodzaju Homo. Pozyskano w??wczas prawie ca??kowicie zachowanĂ? czaszkĂ?, nale??Ă?ca do masywnej formy wschodnioafryka??skiej (tzw. OH 5). By?? to osobnik hipermasywny, kt??rego poczĂ?tkowo zaliczano do odrĂ?bnego rodzaju Zinjanthropus. Odkrycie w Etiopii, Kenii i Tanzanii form podobnych doprowadzi??o do powr??cenia nazwy Paranthropus boisei. Forma ta odznacza??a siĂ? prawdopodobnie wysokim dymorfizmem p??ciowym. Osobnicy mĂ?scy wa??yli oko??o 45 kg i mieli do 137 cm wzrostu, a osobniki ??e??skie oko??o 35 kg i do 125 cm. Archaiczny gatunek P. aethiopicus m??g?? byĂ? bezpo??rednim przodkiem P. boisei ze wzglĂ?du na podobne cechy morfologiczne oraz pozycje chronologicznĂ? i geograficznĂ?. Oko??o 1 mln lat temu parantropy wymar??y nie pozostawiajĂ?c po sobie ??adnych nastĂ?pc??w. Przyczyny ich wyginiĂ?cia do tej pory nie sĂ? jasne.
ZaczÄliĹmy chodziÄ na dwĂłch nogach, by oszczÄdzaÄ energiÄ?:
Spacery piÄciu szympansĂłw i czterech ludzi po ruchomej bieĹźni wskazaĹy amerykaĹskim naukowcom powĂłd, dla ktĂłrego nasi przodkowie postanowili wyprostowaÄ siÄ i chodziÄ na dwĂłch nogach. Podczas nadzorowanych przez aparaturÄ pomiarowÄ przechadzek okazaĹo siÄ, Ĺźe ludzie zuĹźywajÄ zaledwie jednÄ czwartÄ energii potrzebnej spacerujÄ cym na czterech koĹczynach szympansom (naukowcy uwzglÄdnili przy obliczeniach róşnice w rozmiarach czĹowieka i szympansa). Co ciekawe zuĹźycie energii u szympansĂłw w zasadzie nie zmieniaĹo siÄ, gdy szĹy tylko na nogach (zdjÄcie). Jest to spowodowane tym Ĺźe nasi najbliĹźsi krewniacy chodzÄ na nogach doĹÄ nieporadnie, gdyĹź ich budowa nie jest dostosowana do takiego sposobu poruszania siÄ. WyjÄ tkiem byĹ jeden szympans, ktĂłry - podobnie jak ludzie - stawiaĹ dĹuĹźsze kroki. U niego zuĹźycie energii zmalaĹo.
Bardziej energooszczÄdny chĂłd daje duĹźÄ przewagÄ, gdyĹź pozwala pokonaÄ dĹuĹźsze dystanse w poszukiwaniu ĹźywnoĹci i wody. JuĹź od kilkudziesiÄciu lat niektĂłrzy naukowcy twierdzÄ , Ĺźe to oszczÄdnoĹÄ energii skĹoniĹa nas do chodzenia na dwĂłch koĹczynach. Nie mieli jednak na to zbyt wielu dowodĂłw.
Badania wykazaĹy teĹź, Ĺźe szympansy szybko uczÄ siÄ do czego sĹuĹźy przycisk stop w ruchomej bieĹźni.
PIERWSI LUDZIE:
Uwa??a siĂ?, ??e Homo habilis jest pierwszym gatunkiem nale??Ă?cym do rodzaju Homo. Jego szczĂ?tki kostne odkryto na kilku stanowiskach po??o??onych we wschodniej czĂ???ci Afryki, przede wszystkim w Tanzanii (Olduvai), a tak??e w Kenii, Etiopii i Malawi; mniej pewne sĂ? znaleziska z po??udniowej Afryki. Datowano je miĂ?dzy 2,5 a 1,6 mln lat temu. PoczĂ?tkowo wszystkie szczĂ?tki kostne hominid??w gracylnych („non-robusta”, czyli niemasywnych), kt??rych nie mo??na by??o zaliczyĂ? do Australopithecus africanus (prawdopodobnego przodka Homo), uwa??ano za szczĂ?tki Homo habilis. P????niej ich przynale??no??Ă? do rodzaju Homo zosta??a w pe??ni udowodniona. PrzyznaĂ? trzeba, ??e r????nice miĂ?dzy Austarlopithecus africanus a Homo habilis sĂ? niewielkie, choĂ? wystarczajĂ?ce, aby zaliczyĂ? tĂ? drugĂ? formĂ? do rodzaju Homo. Uwa??ano te??, ??e pozyskane szczĂ?tki kopalne zaliczone do Homo habilis sĂ? silnie zr????nicowane. Z tego powodu czĂ???Ă? antropolog??w wyr????nia dwa gatunki: Homo habilis oraz Homo rudolfensis (zwany te?? du??ym Homo habilis). Oba gatunki majĂ? wiĂ?kszĂ? pojemno??Ă? m??zgoczaszki ni?? australopiteki i mniejsze zĂ?by trzonowe (z przed??u??eniem przednio-tylnym). Czaszka ma kszta??t bardziej zbli??ony do kszta??tu czaszki cz??owieka wsp????czesnego: czĂ???Ă? ciemieniowa i twarzowa sĂ? wiĂ?ksze, czĂ???ci potyliczne zaokrĂ?glone, a podstawa mniej zpneumatyzowana. WiĂ?ksza czaszka i ma??ych rozmiar??w zĂ?by trzonowe wskazywa??yby na zachowania inne ni?? u australopitek??w, pojawiajĂ?ce siĂ? miĂ?dzy 2,5 a 2,4 mln lat temu wraz z produkcjĂ? narzĂ?dzi kamiennych (kultura oldowia??ska). PomiĂ?dzy Homo habilis a H. rudolfensis istniejĂ? istotne r????nice morfologiczne. Pojemno??Ă? m??zgoczaszki pierwszego z nich wynosi 610 ml, czĂ???Ă? twarzowa odznacza siĂ? silnym prognatyzmem i jest wyra??nie wypuk??a w czĂ???ci szczĂ?kowej, mo??na te?? zauwa??yĂ? zaczĂ?tki wa??u nadoczodo??owego. Struktura szkieletu wykazuje cechy antropoidalne przypominajĂ?ce Australopithecus africanus (ko??czyny g??rne silniejsze i d??u??sze od dolnych, przystosowane do wspinaczki na drzewa). Homo rudolfensis ma wiĂ?kszĂ? pojemno??Ă? m??zgoczaszki (750 ml). CzĂ???Ă? twarzowa jest wiĂ?ksza, p??aska i prosta, z du??ymi siekaczami, s??abym zarysem wa??u nadoczodo??owego. Pochodzenie rodzaju Homo nale??a??y ??Ă?czyĂ? z zimnymi oscylacjami klimatu, po kt??rych pojawi??a siĂ? susza i redukcja zasob??w ??ywno??ci. Je??li na prze??omie pliocenu i plejstocenu w Afryce istnia??y dwa lub mo??e wiĂ?cej gatunk??w wczesnych Homo, to nie jest jasne, kt??ry z nich jest bezpo??rednim przodkiem linii prowadzĂ?cej do cz??owieka. W poczĂ?tkowej fazie plejstocenu pojawi??a siĂ? jednak bardziej z??o??ona forma Homo, kt??ra by??a w stanie skolonizowaĂ? tereny poza AfrykĂ?. Tej nowej formie nadano nazwĂ? Homo ergaster. Gatunek ten pojawi?? siĂ? oko??o 1,8 mln lat temu, a najstarsze szczĂ?tki kostne odkryto w Kenii, w Koobi Fora (na wsch??d od jeziora Turkana). By??y to czĂ???ci szkieletu, o r????nym stopniu zachowania. W 1984 roku w Kenii znaleziono wyjĂ?tkowo dobrze zachowany szkielet 12-letniego osobnika. Nadano mu imiĂ? „Nariokotme boy”. Osobniki Homo ergaster majĂ? wiĂ?cej cech bli??szych cz??owiekowi wsp????czesnemu ni?? wcze??niejsze gatunki.
CORAZ BLI??EJ NAS:
Pierwsze kopalne szczĂ?tki Homo erectus znaleziono na Jawie ponad sto lat temu. Ich odkrywca, holenderski lekarz Eugene Dubois, w 1894 roku okre??li?? ten takson jako Pithecanthropus erectus (pitekantrop/cz??owiek z Jawy). Inne znane szczĂ?tki tego gatunku odkryto w pierwszych dekadach ubieg??ego stulecia tak??e na Jawie oraz w Chinach, gdzie fragmenty szkieletu Sinathropus pekinensis (sinantrop/cz??owiek peki??ski) zosta??y odnalezione w jaskini Zhoukoudian (Black, 1927). Kolejne znaleziska pozwoli??y zidentyfikowaĂ? tĂ? formĂ? jako jeden gatunek Homo erectus. FormĂ? tĂ? mo??na uznaĂ? za pochodnĂ? od Homo ergaster, kt??ry wyemigrowa?? do Azji, kierujĂ?c siĂ? przez Bliski Wsch??d lub P????wysep Arabski. W por??wnaniu z pierwszymi gatunkami rodzaju ludzkiego Homo erectus ma wiĂ?kszĂ? pojemno??Ă? m??zgoczaszki: ??rednio 1000 ml (od 750 ml do 1250 ml), mniejsze i kr??tsze zĂ?by trzonowe oraz wydatnĂ? ko??Ă? nosowĂ?. Odznacza?? siĂ? r??wnie?? rozwiniĂ?ciem niekt??rych struktur kostnych: ??uk??w jarzmowych tworzĂ?cych wa?? torus i wa?? poprzeczny w czĂ???ci potylicznej. Bardzo masywny szkielet poskranialny mo??e wskazywaĂ? na intensywnĂ? aktywno??Ă? miĂ???niowĂ?, zwiĂ?zanĂ? prawdopodobnie z polowaniami. Mo??emy te?? przypuszczaĂ?, ??e tendencje zmierzajĂ?ce w kierunku diety bogatszej w miĂ?so oraz lepsze wykorzystanie narzĂ?dzi kamiennych mog??y stanowiĂ? istotne czynniki, dziĂ?ki kt??rym Homo erectus przetrwa?? przez ponad 1,5 mln lat. Wydaje siĂ?, ??e Homo erectus wymar?? dopiero po skolonizowaniu Starego ?ĹĄwiata przez cz??owieka anatomicznie wsp????czesnego. ImplikacjĂ? takiej interpretacji by??oby negowanie multiregionalnego modelu ewolucji, wed??ug kt??rej Homo erectus mia??by sw??j udzia?? w powstaniu Homo sapiens. Rodzaj Homo skolonizowa?? tak??e EuropĂ? i Bliski Wsch??d. Na poczĂ?tku 1991 roku w Dmanisi (Gruzja) odkryto trzy czaszki i trzy ??uchwy. Za pomocĂ? metody potasowo-argonowej (K-Ar) okre??lono ich wiek na 1,8 mln lat. Przypisano je gatunkowi Homo georgicus. Forma ta mia??a wiele cech wczesnych Homo i wywodzi??a siĂ? ona prawdopodobnie od Homo ergaster. W po??udniowo-zachodniej Europie w jaskini Gran Dolina w Hiszpanii odnaleziono szczĂ?tki innego Homo, kt??rego nazwano Homo antecesor. CzĂ???ci czaszki, ??uchwa, zĂ?b i nieliczne fragmenty szkieletu postkranialnego zosta??y datowane pomiĂ?dzy 990 a 780 tys. lat. Uznano go za bezpo??redniego przodka Homo sapiens sapiens i H.s. neanderthalensis, kt??ry wywodzi siĂ? przypuszczalnie od Homo erectus. W 1994 roku w pobli??u Ceprano robotnicy budujĂ?cy drogĂ? natrafili na fragment czaszki pracz??owieka. W 2003 roku zaproponowano dla tej nowej formy nazwĂ? Homo cepranensis (Mallegini). Gatunek ten odr????nia siĂ? od Homo erectus znaczĂ?cymi cechami: szerszĂ? ko??ciĂ? czo??owĂ?, prostymi ko??Ă?mi ciemieniowymi, dobrze zaznaczonĂ? rze??bĂ? ??uk??w brwiowych, mniejszych jednak od wa????w nadoczodo??owych. Bardziej wsp????czesne cechy ??wiadczĂ?, ??e gatunek Homo cepranensis mia?? pewne znaczenie w linii ewolucyjnej prowadzĂ?cej do cz??owieka wsp????czesnego. Formy afryka??skie by??y zdominowane natomiast przez okazy nale??Ă?ce do Homo rhodesiensis; nazwa tego gatunku pochodzi od dawnej nazwy Zambii- Rodezja, na terenie, kt??rej, w 1921 roku, podczas prac g??rniczych prowadzonych w miejscowo??ci Kabwe, znaleziono nieuszkodzonĂ? czaszkĂ? doros??ego osobnika. Homo rhodesiensis przypomina do pewnego stopnia H. cepranensis, chocia?? pojemno??Ă? m??zgoczaszki jest u niego wiĂ?ksza (od 110 do 1400 ml), przy czym puszka czaszki jest bardziej wysklepiona, ko??ci ciemieniowe szersze, a potylica bardziej zaokrĂ?glona. Jest on najprawdopodobniejszym przodkiem H. sapiens.
HIPOTEZY:
>Pochodzenia Homo
Hipoteza 1-
Wed??ug tego modelu ewolucji cz??owiekowatych wcze??nie rozwija siĂ? ma??a forma Homo habilis, natomiast wiĂ?ksza (Homo rudolfensis) powstaje p????niej z Australopithecus africanus. Paranthropus aethiopicus uwa??any jest za przodka masywnych australopitek??w. Podobnie jak w pozosta??ych dw??ch hipotezach nie przesĂ?dza siĂ? tu o pochodzeniu Homo erectus, poniewa?? nie wiadomo, kt??ry gatunek (Homo habilis, czy H. rudolfensis) jest bardziej prawdopodobnym przodkiem. Je??li jednak gatunki te wyewoluowa??y z dw??ch innych form Australopithecus, to obie nie mogĂ? nosiĂ? nazwy Homo!
Hipoteza 2-
Hipoteza ta opiera siĂ? na podobie??stwach miĂ?dzy twarzoczaszkĂ? i uzĂ?bieniem wiĂ?kszego typu Homo habilis (Homo rudolfensis) i masywnych australopitek??w. Uwa??a siĂ?, ??e ma??a forma habilis wyewoluowa??a z Australopithecus africanus, natomiast du??a forma w??Ă?czona jest jako klados (drzewa rodowego) masywnych australopitek??w ze wsp??lnym przodkiem w postaci Paranthropus aethiopicus wystĂ?pujĂ?cym oko??o 2,5 mln lat temu. Tak jak w pierwszej hipotezie nie by??oby uzasadnienia dla nazwania obu typ??w habilis mianem Homo, a wiĂ?ksza forma mog??aby nawet zostaĂ? sklasyfikowana jako odmiana Paranthropus o wiĂ?kszym m??zgu.
Hipoteza 3- Ta hipoteza bliska jest koncepcji preferowanej przez Dona Johansona po kontrowersyjnym utworzeniu gatunku Australopithecus afarensis. Johanson i Tim White twierdzili, ??e afarensis by?? wsp??lnym przodkiem wszystkich p????niejszych cz??ekokszta??tnych, i ??e Australopithecus africanus wbrew powszechnemu poglĂ?dowi nie jest przodkiem Homo, lecz da?? poczĂ?tek masywnym Paranthropus. Homo habilis ewoluowa?? bezpo??rednio z A. afarensis. Je??li jednak istniejĂ? dwa gatunki Homo habilis to schemat nieco siĂ? komplikuje. Na powy??szym wykresie rozdzielono po??udniowoafryka??skĂ? i wschodnioafryka??skĂ? liniĂ? Paranthropus, przy czym du??a forma habilis (Homo rudolfensis) spokrewniona jest z Paranthropus robustus. Gdyby ta wersja by??a prawdziwa to obie linie nie mog??yby nosiĂ? nazwy Paranthropus.
>Pochodzenia odmiennych cech u ludzi (na r????nej przestrzeni czasu)
Cz??owiek jest istotĂ? wyjĂ?tkowĂ?. Ma wiele cech odmiennych, kt??re zosta??y przez niego odziedziczone po praafryka??skich przodkach. Nale??Ă? do nich:
-Utrata ow??osienia na znacznej powierzchni cia??a i zwiĂ?kszona ilo??Ă? gruczo????w potowych (2 - 5 mln na ca??ym ciele, co jest najwiĂ?kszĂ? liczbĂ? w??r??d wszystkich naczelnych). Przystosowanie to s??u??y??o wydajnej termoregulacji, a ??ci??le m??wiĂ?c zapobieganiu przegrzewania cia??a, zw??aszcza podczas biegu.
-Dwuno??no??Ă?, wysklepione i niechwytne stopy, k??ykcie potyliczne wci??niĂ?te daleko pod czaszkĂ?, aby g??owa mog??a spoczywaĂ? na nich, sp??aszczenie trzewioczaszki powodujĂ?ce przesuniĂ?cie ??rodka ciĂ???ko??ci g??owy nad tu????w. SĂ? to wszystko przystosowania do biegu na sawannie, kt??ry zapewnia?? szybkie dotarcie do niedawno pad??ej zwierzyny i uzyskanie ??wie??ego miĂ?sa. Dwuno??no??Ă? wyewoluowa??a prawdopodobnie r??wnie?? w celu obserwacji sĂ?p??w krĂ???Ă?cych nad padlinĂ? i wskazujĂ?cych tym samym jej po??o??enie.
-Wzrost obj. m??zgu do obj. cia??a, wed??ug niekt??rych naukowc??w, m??g?? byĂ? sposobem ochrony tego wa??nego narzĂ?du przed przegrzaniem. J. Von Neumann - ojciec wsp????czesnej informatyki stwierdzi?? kiedy??, ??e najprostszym sposobem na zabezpieczenie systemu przed usterkĂ? jest zwielokrotnienie liczby wszystkich jego czĂ???ci. W przypadku m??zgu- wielkiego systemu- by??oby to zwielokrotnienie liczby neuron??w majĂ?ce swoje odbicie we wzro??cie objĂ?to??ci m??zgu. Poza tym wiĂ?kszy m??zg ma mniejszy stosunek powierzchnii do objĂ?to??ci, wiĂ?c wolniej siĂ? nagrzewa.
-??yje 3 razy d??u??ej ni?? powinien. Fizjolodzy zwierzĂ?t odkryli prawid??owo??Ă?, z kt??rej wynika, ??e im wiĂ?kszy jest ssak tym d??u??ej ??yje. Okazuje siĂ? ona byĂ? ??cis??a i m??wi, ??e logarytm czasu ??ycia ssaka jest liniowĂ? funkcjĂ? logarytmu masy jego cia??a. Przedstawia siĂ? ona nastĂ?pujĂ?co:
log czasu ??ycia (lata) = log 11,8 + 0,2 log masy cia??a (kg)
Mamy wiĂ?c tu do czynienia z liniowĂ? funkcjĂ? rosnĂ?cĂ?. Oczywi??cie skala na wykresie musi byĂ? logarytmiczna. Gdyby cz??owiek nie by?? wyjĂ?tkiem od tej regu??y - ??y??by najwy??ej 25 lat. Odkryto jednak fakt, ??e czas ??ycia osobnika jest ??ci??le skorelowany z objĂ?to??ciĂ? m??zgu. Jako, ??e m??zg cz??owieka jest 3x za du??y, ni?? wynika z ??redniej dla zwierzĂ?cia o zbli??onej masie, to i d??ugo??Ă? jego ??ycia jest 3x wiĂ?ksza. Postulowano nawet istnienie substancji o dzia??aniu naprawczym, produkowanej przez m??zg. By??by to wiĂ?c poszukiwany od dawna cudowny eliksir m??odo??ci. Przeciwnik hipotezy o tej cudownej substancji - Calder zauwa??y?? bardzo istotny fakt: ??cis??a korelacja miĂ?dzy zjawiskami nie implikuje zwiĂ?zku przyczynowego miĂ?dzy nimi. Kwestia istnienia cudownej substancji produkowanej przez m??zg pozostaje wiĂ?c nadal nierozwiĂ?zana.
Oto hipotezy, kt??re t??umaczĂ? istnienie tych cech:
Hipoteza ma??piej neoteni-
W 1976 roku ewolucjonista Jay Gould zasugerowa??, ??e proces ewolucji cz??owieka przypomina??a „szarpaninĂ?”, w trakcie, kt??rej dochodzi??o do wielu istotnych zmian. Wed??ug Goulda cz??owiek po osiĂ?gniĂ?ciu dojrza??o??ci seksualnej zachowuje wiele cech w??a??ciwych m??odym szympansom, miĂ?dzy innymi charakteryzuje siĂ? wiĂ?kszym m??zgiem w stosunku do ca??ego cia??a i ma??ymi k??ami. Ta szczeg??lna w??a??ciwo??Ă? nosi nazwĂ? neoteni i wystĂ?puje u wielu r????nych grup zwierzĂ?t (m.in. u aksolotla meksyka??skiego, kt??ry prawie zawsze rozwija siĂ? pod postaciĂ? larwalnĂ?). Neotenia przejawia siĂ? zwykle wiĂ?kszymi rozmiarami osobniczymi i d??u??szym ??yciem. Teoria ta zgrabnie wyja??nia wiele cech budowy cz??owieka.
Hipoteza wodnej ma??py-
W 1930 r. wybitny brytyjski oceanograf prof. Alister Hardy stwierdzi??, ??e u ludzi, podobnie jak u ssak??w morskich, wystĂ?puje do??Ă? gruba warstwa t??uszczu (u ma??p jest o wiele cie??sza). W jego g??owie zrodzi??a siĂ? koncepcja, ??e byĂ? mo??e przodkowie cz??owieka w toku ewolucji byli zmuszeni do ??ycia, przynajmniej czĂ???ciowo, w ??rodowisku wodnym. Z obawy przed kompromitacjĂ? i kpinami Hardy przedstawi?? swĂ? "heretyckĂ?" teoriĂ? dopiero 30 lat p????niej - w 1960 r. W sukurs brytyjskiemu naukowcowi postanowi??a przyj??Ă? Elaine Morgan - z wykszta??cenia antropolog, a z zawodu dramaturg. Por??wnujĂ?c funkcjonowanie organizmu cz??owieka i zwierzĂ?t, stwierdzi??a, ??e mamy wiele cech, kt??rych istnienia nie jest w stanie satysfakcjonujĂ?co wyt??umaczyĂ? teoria sawanny. Na przyk??ad mamy dziesiĂ?Ă? razy wiĂ?cej kom??rek t??uszczowych ni?? inne ma??py, a poza tym znajdujĂ? siĂ? one tu?? pod sk??rĂ?, podobnie jak u hipopotam??w, delfin??w czy fok. Podobnie jak wiele wodnych zwierzĂ?t, p??aczemy ??zami, czego nie robiĂ? inne naczelne. Stracili??my ow??osienie - jak morskie ssaki. W odr????nieniu na przyk??ad od szympans??w mamy szczĂ?tkowe b??ony miĂ?dzy palcami rĂ?k i n??g. Potrafimy ??wietnie nurkowaĂ? i p??ywaĂ?, czego nie umiejĂ? inne ma??py cz??ekokszta??tne. Udaje nam siĂ? wstrzymywaĂ? oddech pod wodĂ? i ??wiadomie go kontrolowaĂ?, co mog??o siĂ? przyczyniĂ? do powstania zdolno??ci artyku??owania d??wiĂ?k??w, a wiĂ?c narodzenia siĂ? mowy. Nasze noworodki potrafiĂ? wstrzymywaĂ? oddech w wodzie i bez lĂ?ku p??ywaĂ? delikatnie zanurzone w pozycji brzuchem do do??u.
Hipoteza sawanny-
20 milion??w lat temu by??o ju?? ca??kiem sporo gatunk??w nadrzewnych ma??p, jeszcze 10 milion??w lat wstecz ma??py niepodzielnie panowa??y w lasach, ale nied??ugo (w skali paleontolog??w) potem z tajemniczych powod??w urywajĂ? siĂ? w zasadzie wszystkie szczĂ?tki kopalne ma??p. Dlaczego? A?? do epoki Lucy, w przedziale czasowym 8 do 5 miliona lat temu, trwa?? okres, kt??ry mo??na okre??liĂ? jako 'ciemne wieki' ssak??w naczelnych. Znajduje siĂ? zadziwiajĂ?co ma??o szczĂ?tk??w z tego okresu, a sĂ? to w zasadzie pojedyncze ko??ci. WyglĂ?da to tak, jakby populacja nadrzewnych ssak??w skurczy??a siĂ? do mikroskopijnych rozmiar??w. Po tym zagadkowym czasie rozpoczĂ???a siĂ? epoka Lucy, czas, w kt??rym mia?? rozwinĂ?Ă? siĂ? przodek cz??owieka. We wschodniej Afryce znaleziono skamieliny o tym majĂ?ce ??wiadczyĂ?. Co takiego sprawi??o, i?? po okresie masowego wymierania ssak??w naczelnych powr??ci?? czas ich ??wietno??ci? Wed??ug teorii sawanny, owe „ciemne wieki” to czas, gdy proces kurczenia siĂ? las??w siĂ?gnĂ??? apogeum, co mia??o zmusiĂ? jeden z gatunk??w ma??p do zej??cia z drzew i rozpoczĂ?cia ??ycia na trawiastych r??wninach ??rodkowej Afryki. Tam w??a??nie, w nowych warunkach ??rodowiskowych, w drodze doboru naturalnego cechy charakterystyczne dla cz??owieka mia??y siĂ? rozwinĂ?Ă? jako najkorzystniejsze dla nowego sposobu ??ycia: przodek cz??owieka wsta?? i zaczĂ??? chodziĂ? na dw??ch nogach, wyprostowany by m??g?? patrzeĂ? przez wysokĂ? trawĂ?, straci?? sier??Ă?, a jego m??zg znaczĂ?co siĂ? powiĂ?kszy??.
Stosunek d??ugo??ci piszczeli do ko??ci udowej-
Stosunek ten nazywany bywa tak??e wska??nikiem goleniowym. U dzisiejszych ludzi wiĂ???e siĂ? on z klimatem, w jakim ??yje dana populacja, bĂ?d??, w jakim ??y??a dawniej. Populacje pochodzĂ?ce z region??w gorĂ?cych (Pigmeje, Afroamerykanie) majĂ? stosunkowo d??ugĂ? piszczel, natomiast populacje z region??w ch??odniejszych (Eskimosi, biali mieszka??cy A. Po??udniowej) kr??tszĂ?. Wska??nik goleniowy odzwierciedla pewnĂ? tendencjĂ? budowy ludzkiego cia??a: w klimacie gorĂ?cym cz??owiek osiĂ?ga wiĂ?kszy wzrost, ma d??u??sze nogi, a jego cia??o jest stosunkowo wiĂ?ksze ni?? w u ludzi ??yjĂ?cych w klimacie ch??odnym. R????nice te mogĂ? mieĂ? zwiĂ?zek z pozbywaniem siĂ? ciep??a w gorĂ?cych warunkach i zachowywania go w zimnym. Neandertalczycy z europejskiej epoki lodowcowej majĂ? wska??nik zbli??ony do dzisiejszych Lapo??czyk??w, natomiast kenijski Homo erectus- podobny do dzisiejszych Afryka??czyk??w. Najwcze??niejsze nowoczesne szkielety z Europy i Izraela wyglĂ?dajĂ? tak, jakby ludzie, kt??rzy je pozostawili pochodzili z gorĂ?cej strefy klimatowej. ByĂ? mo??e z Afryki?
NEANDERTALCZYCY:
1) Nasz kuzyn
Du??a ilo??Ă? szczĂ?tk??w kopalnych, nie zawsze dok??adnie datowanych, przynosi informacje o europejskiej ewolucji cz??owieka w okresie plejstocenu. Najstarsze szczĂ?tki sĂ? reprezentowane przez ??uchwĂ? znalezionĂ? w Mauer ko??o Heidelbergu (Niemcy) w 1907 roku. Chronologia innych szczĂ?tk??w, np. znalezionych w Arago we francuskich Pirenejach, budzi wiele wĂ?tpliwo??ci. Formy te charakteryzuje du??o cech archaicznych: cofniĂ?te i niskie oczodo??y, kĂ?towo u??o??onĂ? potylicĂ? oraz do??Ă? masywnĂ? szczĂ?kĂ? bez brody; ponadto maksymalna szeroko??Ă? czaszki pozostaje nadal w poziomie wa??u supramasoidalnego (nadsutkowego). Obecnie te formy zaliczane sĂ? do gatunku Homo heidelbergensis (H.sapiens heidelbergensis???). M??odsze skamienia??o??ci (sprzed 250 tys. lat) majĂ? wiele cech zbli??onych do neandertalczyk??w. Uwa??a siĂ?, ??e to w??a??nie cz??owiek z Heidelbergu jest bezpo??rednim przodkiem naszego kuzyna. Neandertalczycy byli najbardziej homogenicznĂ? grupĂ? zamieszkujĂ?ca ca??Ă? EuropĂ? (z wyjĂ?tkiem P????wyspu Skandynawskiego) i Bliski Wsch??d. W ich morfologii nic zasadniczo siĂ? nie zmieni??o do oko??o 40 tys. lat w Azji i 28 tys. lat w Europie, kiedy gatunek ten ostatecznie wymar??. Podobnie jak wcze??niejsze populacje neandertalczycy mieli wyjĂ?tkowo silnĂ? strukturĂ? szkieletowĂ?. ??ycie naszych kuzyn??w by??o na pewno ciĂ???kie i pe??ne niebezpiecze??stw, poniewa?? bardzo wiele ko??ci nosi ??lady po ranach i z??amaniach. Neandertalczycy grzebali z pewno??ciĂ? zmar??ych, o czym ??wiadczĂ? licznie odnajdywane kompletne szkielety, czĂ?sto le??Ă?ce na boku z podkurczonymi nogami. Trudno jest obja??niĂ? znaczenie odnajdywanych w grobach szczĂ?tk??w ro??linnych i zwierzĂ?cych. Ma to jednak prawdopodobnie zwiĂ?zek z ich rytualno??ciĂ? i wierzeniami magiczno-religijnymi. Neandertalczycy niewĂ?tpliwie pos??ugiwali siĂ? mowĂ?, lecz repertuar wydawania d??wiĂ?k??w by?? prawdopodobnie ubo??szy ni?? u ludzi wsp????czesnych. PoglĂ?d ten jest oparty na szczeg????owej analizie budowy czaszki, wskazujĂ?cej na po??o??enie krtani wysoko w gardle, jak u dzisiejszego niemowlĂ?cia. WewnĂ?trzna strona czaszki, odzwierciedlajĂ?ca budowĂ? m??zgu, dowodzi, ??e obszaru zwiĂ?zane z mowĂ? i rozumieniem by??y mniejsze ni?? u Homo sapiens. Z drugiej strony znaleziono szkielet z nienaruszonĂ? ko??ciĂ? gnykowĂ? (hyoideum), kt??ra odgrywa kluczowĂ? rolĂ? w wydawaniu g??osu, takĂ? samĂ? jak u cz??owieka wsp????czesnego. Homo (sapiens?) neanderthalensis jest tak??e czĂ?sto ??Ă?czony z kulturĂ? mustierskĂ?, nazwanĂ? tak od stanowiska La Moustier we Francji ze ??rodkowego paleolitu. W??r??d tamtejszych wyrob??w znaleziono ??widry, skrobaki, rylce, no??e i toporki. Wiele z nich mia??o uchwyty. Niedawne por??wnania struktury ko??ci neandertalczyk??w i archaicznych H. sapiens wykaza??o, ??e choĂ? dotĂ?d nie znaleziono ??adnej uderzajĂ?cej r????nicy miĂ?dzy ich narzĂ?dziami, d??onie neandertalczyka by??y przystosowane do dzia??a?? wymagajĂ?cych bezpo??redniego u??ycia si??y, jak przy trzymaniu piĂ???ciaka lub m??otka bez trzonka. Czy kultura mustierska nie by??a jego dzie??em???
2) Krzy??owanie siĂ? neandertalczyk??w z lud??mi
NajwiĂ?ksze spekulacje sĂ? powodowane jednak przez teoriĂ?, wed??ug kt??rej niekt??re odnalezione szkielety gatunku H. sapiens nie nale??Ă? ani do neandertalczyk??w ani tym bardziej do ludzi wsp????czesnych, lecz do formy (nazywanej czĂ?sto „krzy????wkĂ?”) pochodzĂ?cej od tych dw??ch podgatunk??w. JednĂ? z czaszek majĂ?cĂ? cechy charakterystyczne dla neandertalczyk??w i Homo sapiens znaleziono w rumu??skiej jaskini Pestera cu Oase (Jaskini z Ko??Ă?mi). Wed??ug niekt??rych naukowc??w to kolejny dow??d na to, ??e oba (pod?)gatunki ludzi wsp??????y??y ze sobĂ?. Czaszka ma oko??o 35-40 tysiĂ?cy lat i bardzo przypomina czaszkĂ? Homo sapiens sapiens. Jest jednak bardziej p??aska, ma du??Ă? ko??Ă? za uchem i wyjĂ?tkowo du??e g??rne zĂ?by trzonowe, charakterystyczne dla neandertalczyk??w i innych wczesnych hominid??w. SĂ? to ju?? drugie szczĂ?tki „miesza??ca” znalezione w Rumunii. Kilka miesiĂ?cy temu naukowcy uznali za takie czaszkĂ? i trochĂ? ko??ci odkrytych wiele lat temu w innej jaskini, a potem zapomnianych. Najbardziej znanym „miesza??cem” jest jednak ch??opiec, kt??rego szkielet naukowcy znale??li w Portugalii w 1998 roku. Mimo coraz liczniejszych szczĂ?tk??w identyfikowanych jako pozosta??o??ci miesza??c??w wielu specjalist??w wĂ?tpi w to, ??e Homo sapiens i neandertalczycy mieli wsp??lne potomstwo. Moc tych znalezisk os??abia to, ??e we wszystkich brali udzia?? ci sami naukowcy: Amerykanin Erik Trinkaus i Portugalczyk Joao Zilhao. Niekt??rzy uwa??ajĂ?, ??e b??Ă?dnie intepretujĂ? oni archaiczne cechy w odkrytych ko??ciach. Na przyk??ad dr. Richard Potts ze Smithsonian's National Museum of Natural History stwierdzi??, ??e czaszka z Pestera cu Oase, to najstarsza znaleziona w Europie czaszka wsp????czesnego cz??owieka, a archaiczne cechy nie pochodzĂ? od neandertalczyka, ale sĂ? pozosta??o??ciĂ? po afryka??skich praprzodkach cz??owieka.
*(Dla przypomnienia)- kod genetyczny neandertalczyk??w jest zgodny z DNA ludzkim w 99,5%.
3) Cechy rzekomo odziedziczone po neandertalczykach
Najbardziej rozpowszechniona w??r??d ludzi wersja genu MCPH1, kt??ry koduje mikrocefalinĂ?, bia??ko uczestniczĂ?ce w regulowaniu wielko??ci m??zgu, mo??e pochodziĂ? od neandertalczyk??w - twierdzĂ? w najnowszym numerze PNAS naukowcy z uniwersytetu w Chicago. Ameryka??scy badacze ustalili, ??e wersja MCPH1 zwana allel D, kt??rĂ? ma oko??o 70% ludzi, pojawi??a siĂ? w naszym genotypie zaledwie 37 tysiĂ?cy lat temu i bardzo szybko siĂ? rozprzestrzeni??a. Ustalili te??, ??e najpewniej powsta??a ona w linii, kt??ra oddzieli??a siĂ? od przodk??w Homo sapiens jakie?? 1,1 mln lat temu. Co ciekawe allel D jest najbardziej powszechny w Europie, ale bardzo rzadko wystĂ?puje w Afryce. Bardzo mo??liwe jest wiĂ?c, ??e allel D zawdziĂ?czamy neandertalczykom, kt??rzy ??yli wy??Ă?cznie w Europie i na Bliskim Wschodzie, a w Afryce nie wystĂ?powali. 40 tysiĂ?cy lat temu do Europy wkroczyli pochodzĂ?cy z Afryki Homo sapiens sapiens i wtedy allel D m??g?? w wyniku wsp??????ycia przedstawicieli obu gatunk??w cz??owieka trafiĂ? do naszego genotypu. Szybkie rozprzestrzenienie siĂ? "neandertalskiej" wersji genu MCPH1 oznacza, ??e by??a ona lepsza od dotychczas posiadanej przez Homo sapiens sapiens. Naukowcy podkre??lajĂ? jednak, i?? nie ma pewno??ci, ??e to neandertalczykom zawdziĂ?czamy allel D, choĂ? sĂ? oni bardzo mocnym kandydatem.
Ci sami badacze zidentyfikowali jednak kilka innych gen??w jĂ?drowych, kt??re wed??ug nich reprezentujĂ? bardzo dawnĂ? odmianĂ? i zapewne pochodzĂ? z innej puli genowej. Jednym z takich gen??w wydaje siĂ? byĂ? gen rudych w??os??w, a poniewa?? pierwotnie spotykano go tylko u Europejczyk??w, pojawi??y siĂ? spekulacje, ??e mo??e pochodziĂ? od neandertalczyk??w. Inna anomalia genetyczna, zdaniem niekt??rych, jest w??a??ciwa tylko dla mieszka??c??w Andaman??w, a mitochondrialny DNA uzyskany z „cz??owieka z Mungo” r??wnie?? zawiera nie wystĂ?pujĂ?cy dzi?? fragment, uwa??any za archaiczny.
KONTROWERSYJNE ODKRYCIE HOMO FLORENENSIS:
Hobbit z Flores, wcze??niej uznawany za odrĂ?bny gatunek Homo floresiensis, jest przedstawicielem naszego gatunku, cierpiĂ?cym na mikrocefaliĂ?. Potwierdzili to ameryka??scy badacze po kolejnych analizach materia??u kostnego z indonezyjskiej wyspy - informuje serwis internetowy "Eurek Alert". Odkrycie w 2003 r. szczĂ?tk??w tzw. hobbita na indonezyjskiej wyspie Flores zapoczĂ?tkowa??o dyskusjĂ? w gronie antropolog??w na temat gatunkowej klasyfikacji tych nietypowych pozosta??o??ci kostnych. Zdaniem ameryka??skich specjalist??w w dziedzinie anatomii wyniki ich ostatnich analiz nie pozostawiajĂ? wĂ?tpliwo??ci - skarla??ego cz??owieka z Flores nale??y zaliczyĂ? w poczet naszego gatunku - Homo sapiens sapiens. Odkrywcy ludzkich szczĂ?tk??w sprzed 18 tys. lat w Jaskini Liang Bua uznali, ??e sĂ? to pozosta??o??ci ca??kiem nowego, nieznanego do tej pory gatunku cz??owiekowatych. Od nazwy wyspy nadali mu odrĂ?bnĂ? nazwĂ? gatunkowĂ? Homo floresiensis. Jego odmienno??Ă? od wsp????czesnej mu populacji Homo sapiens t??umaczono niedostĂ?pno??ciĂ? wyspy i izolowanĂ? ewolucjĂ? przedstawicieli Homo erectus sprzed 840 tys. lat. Powt??rnej analizy materia??u z Liang Bua - czaszki i fragment??w szkieletu g????wnego osobnika na stanowisku oraz pozosta??o??ci kostnych o??miu innych przedstawicieli populacji z Flores - dokona?? zesp???? ameryka??skich naukowc??w kierowanych przez prof. Roberta D. Martina, kustosza dzia??u antropologii biologicznej Field Museum w Chicago. W materiale kostnym badacze wskazali na obecno??Ă? wielu cech ??wiadczĂ?cych o niewĂ?tpliwej mikrocefalii (ma??og??owiu), na jakĂ? cierpieli osobnicy sprzed 18 tys. lat. Wsp????czesna praktyka kliniczna pozwala na wyr????nienie ponad 400 odmian tej choroby, zwiĂ?zanej z wyjĂ?tkowo niskim wzrostem i ma??Ă? pojemno??ciĂ? puszki m??zgowej. Wiele anomalii rozwojowych charakterystycznych dla tego schorzenia niewĂ?tpliwie wystĂ?puje w materiale z Flores. "Obecno??Ă? wszystkich tych anomalii sk??ania nas do diagnozy m??wiĂ?cej o wyjĂ?tkowo niskim wzro??cie zwiĂ?zanym z syndromem mikrocefalii, mimo ??e dane nie sĂ? wystarczajĂ?ce do dok??adnego okre??lenia odmiany tej choroby" - napisali badacze w artykule podsumowujĂ?cym wyniki ich bada??. Ponadto, badacze zwracajĂ? uwagĂ? na fakt, ??e mikrocefalia jest chorobĂ? przekazywanĂ? genetycznie i wystĂ?powanie jej objaw??w u wielu osobnik??w w gronie ma??ej, zamkniĂ?tej spo??eczno??ci wyspy jest wysoce prawdopodobne. Teoria o przynale??no??ci tzw. hobbit??w z Flores do odrĂ?bnego gatunku zosta??a ju?? wcze??niej poddana pod wĂ?tpliwo??Ă? na ??amach pism "Science" oraz "Proceedings of the National Academy of Sciences". Zdaniem badaczy z zespo??u prof. Martina wyniki ich ostatniej analizy ostatecznie zaprzeczajĂ? istnieniu odrĂ?bnego gatunku o nazwie Homo floresiensis.
CZ?ÂOWIEK WSP???ÂCZESNY:
Homo sapiens sapiens (cz??owiek rozumny, AMH = "anatomically modern humans"), to nazwa stosowana do wszystkich p????niejszych form Homo, kt??re zdecydowanie odbiegajĂ? od Homo erectus - ostatnio coraz czĂ???ciej zawĂ???ana tylko do ludzi anatomicznie nowoczesnych, a wiĂ?c ??yjĂ?cych wsp????cze??nie i ich niedawnych przodk??w, okre??lanych w Europie mianem kromanio??czyk??w (od francuskiego schroniska skalnego Abri Cro-Magnon). Obecnie trwajĂ? te?? spory nad przynale??no??ciĂ? do gatunku Homo sapiens neandertalczyka. Jak dotĂ?d najstarszymi szczĂ?tkami nale??Ă?cymi do H. sapiens sĂ? dwie niekompletne czaszki doros??ych osobnik??w, kt??re odnalezione zosta??y w Etiopii. Ich wiek datuje siĂ? na oko??o 195 tys. lat.
Palau, MiNr 1638(15.03.2000)
Homo sapiens r????ni siĂ? anatomicznie wykszta??ceniem guzowato??ci br??dkowej na ??uchwie, cofniĂ?tĂ?, pionowĂ? twarzoczaszkĂ?, zanikiem wa????w nadoczodo??owych, wysoko wysklepionĂ? m??zgoczaszkĂ? oraz delikatnĂ? budowĂ? szkieletu i wy??szym wzrostem. Jego g????wnym atutem jest wysoko rozwiniĂ?ty, sprawny m??zg (1200-1500 cm3) i zdolno??Ă? do artyku??owanej mowy. Cz??owiek cechuje siĂ? du??Ă? inteligencjĂ? i wysokim stopniem rozwoju psychicznego, pos??uguje siĂ? mowĂ?, podlega ciĂ?g??ej ewolucji kulturowej, kt??rej motorem jest zdolno??Ă? abstrakcyjnego my??lenia i ??wiadomego, celowego podejmowania decyzji, a tak??e rozw??j pracy przy ciĂ?g??ym doskonaleniu narzĂ?dzi, co sprzyja??o daleko idĂ?cemu rozwojowi wsp??????ycia w spo??ecze??stwie. Najbli??szym wsp????cze??nie ??yjĂ?cym krewnym cz??owieka sĂ? szympansy, np. bonobo, u kt??rego budowa bia??ek surowicy krwi oraz uk??ad aminokwas??w hemoglobiny sĂ? niemal identyczne z analogicznymi cechami krwi ludzkiej.
Uzbekistan, MiNr 450 (10.05.2002)
Aby wyr????niĂ? nowoczesne stadium kulturowe cz??owieka nadano mu nazwĂ? neantropa, inaczej neoantropa (praludzi okre??lano jako paleantropy). odpowiadajĂ?ce cz??owiekowi wsp????czesnemu zar??wno pod wzglĂ?dem budowy fizycznej, jak i potencjalnych mo??liwo??ci umys??owych, pojawi??y siĂ? najwcze??niej - bo ok. 140-100 tys. lat temu - w Afryce (Herto, Omo, Kibbish 1 i 2, uj??cie rzeki Klasies) oraz na Bliskim Wschodzie (Skhul i Qafzeh w Izraelu). Znaleziska z Herto w Etiopii, liczĂ?ce ok. 116 tys. lat i reprezentujĂ?ce mniej wiĂ?cej przodk??w wsp????czesnej ludzko??ci, nazwano Homo sapiens idaltu. Dopiero ok. 45 tys. lat temu cz??owiek wsp????czesny dotar?? do Europy, gdzie zasta?? jeszcze grupy neandertalczyk??w, kt??re wymar??y dopiero kilkana??cie tys. lat p????niej. Znaleziska plejstoce??skich ludzi o nowoczesnej anatomii, reprezentujĂ?cych kultury g??rnego paleolitu okre??lono mianem kromanio??czyk??w (Homo sapiens fossilis, czyli kopalnego Homo sapiens).
Kuba, MiNr 4069 (30.10.1997)
Homo sapiens, tzw. cz??owiek z Cr?´-Magnon (ok. 30 tys. lat), ze schroniska skalnego Cr?´-Magnon w Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, Francja), gdzie w 1868 roku znaleziono szcz�tki 5 szkielet??w. Jeden z nich, tzw. starzec z Cr?´-Magnon, by?? podstaw� do identyfikacji typu kromanio??skiego. Obecnie cz??owiek z Cr?´-Magnon zaliczany jest do anatomicznie wsp????czesnego cz??owieka, szcz�tki kromanio??czyk??w znajdowane s� zawsze z narz�dziami zaliczanymi do kulturowego okresu paleolitu g??rnego. Ludzie ci byli m.in. tw??rcami kultur oryniackiej, graweckiej i magdale??skiej. Inwentarz tych kultur sk??ada si� z narz�dzi z krzemienia, ko??ci i rogu, rze??b, dekoracji, malowide?? na ??cianach jaski??, paciork??w, figurek z gliny, instrument??w muzycznych, itp. Szkielet z C
temat ten mnie interesuje takze mi??o poczytaĂ?:) widaĂ? tam jak pzredstawieni sĂ? np massajowie, to ludzie zazwyczaj szczupli i wysocy, jednym s??owem tak powinien wyglĂ?daĂ? kazdy cz??owiek, silny, przystosowany do ruchu, biegu, zwinny, wysoka wyprostowana postawa.
A czemu nie jak eskimos 
Na razie tylko pobie??nie przejrza??em (skomentowanie bĂ?dzie wymaga??o od??wie??enia sobie wiedzy), ale widaĂ? (nie tylko poprzez obszerno??Ă? pracy), ??e bardzo siĂ? napracowa??e??. Moje gratulacje 
) informacje o osiedlaniu globu ziemskiego przez prehistorycznego Homo sapiens oraz co?? wiĂ?cej o prama??pach szerokonosych 9np. pawianach)- choĂ? z tym bĂ?dzie bardzo ciĂ???ko